‘यी ठेट्नाहरूलाई राजनीति मजाक लाग्दो हो’

‘म आमा हुँ, सारा सृजनशक्तिको मुख भएर 
म भन्‍न सक्तछु, 
त्यो आउँछ, 
मैले यो कुनै अल्छी सपना देखेको होइन ।’ 
(कवि गोपालप्रसाद रिमाल, आमाको सपना)

मलाई राजनीतिको ‘र’ पनि आउँदैन । साहित्यको अलिअलि ‘स’ आउँछ होला । तर यो युवाहरूले देखेको कुनै अल्छी सपना होइन । म सम्पूर्ण युवाहरूमध्येको, एउटा मुख भएर भन्‍न सक्तछु, ‘यो हामीले देखेको कुनै अल्छी सपना होइन ।’

---

९० को दशकमा ‘बूढो बकाइनोको रूखमा’ झुण्ड्याइएर होस् वा ‘एक रात’ विस्तीर्ण आकाशमुन्तिर डोरीमा सजाइएर होस्, युवाको बलिदानको चर्चा जसरी राजनीतिमा वा राजनीतिक समारोहमा गरिन्छ, त्यतिकै चर्चा साहित्यमा पनि प्रविष्ट छ । आफ्ना काला अश्वेत भयंकर पंखहरूले गडगडाएर राजतन्त्रको निरंकुश व्यवस्थाले यो युगमा ज्यादा बेर छोप्न सकेन, अत: ‘दमिनी भीर’बाट लडिगयो । 

राणाहरूविरुद्ध लडेकाहरू, फेरि पञ्चायतविरुद्ध लडे, फेरि राजसंस्था विरुद्ध पनि लडे । लड्दालड्दै उनीहरू बूढा भए । अब कतिन्जेल लड्ने ? कसैले प्वाक्क बोलिदियो । ‘यी ठेट्नाहरूलाई राजनीति मजाक लाग्दो हो,’ फेरि बोल्यो, ‘र्‍याप गरेजस्तो सजिलो होइन राजनीति ।’ अरे र्याप गर्न कहाँ सजिलो हुन्छ र ? के थाहा ?

म कुण्ठाहरू सुनेर वाक्क भैसकेँ । उनी झन् कति भए होलान् । उनीहरू झन् कति भए होलान् । तर... तर... तर फेरि उनीहरू हड्बडाएनन्, कराएनन् । बस् शालीन भएरै प्रस्तुत भैरहे । कुनै मूलधारको पत्रिकाले लेखिभ्यायो, “उनी वाचाल देखिएनन्, कालो चस्माभित्रै लुकिबसे ।’ 
उनले कालो चस्मा लगाएर मनमनै भने होलान् :
“तिमी पहाडलाई लाटा भन्दछौ, 
म भन्छु वाचाल ! 
जरूर साथी 
मेरो एक नसा ढिलो छ । 
यस्तै छ मेरो हाल ।’ 

एक नसा ढिलो भएका उनलाई युवापुस्ताले मज्जाले मन पराएको देखियो । सबै नसा ठीक भएकाहरू मुर्मुरिए होलान्, ‘हेरौँला ! के के नै गर्दो र’छ ।’  यति लेख्दै गर्दा मेरा अन्टसन्ट न्युजमा उठेको आक्रोश केही कम भयो । यो लेख कुनै विश्लेषण होइन । म विज्ञ होइन, ममा त्यति विघ्न क्षमता पनि छैन । कुनै पत्रीकामा अहिलेसम्म कुनै लेख प्रकाशित छैन । यो बस्, एउटा मनोवेग हो, एक मनोद्वेग हो । 

यो मनोद्वेग लेख्दै गर्दा, बालेन शाह झण्डै दोब्बर मतले अग्रस्थानमा छन् । 
- अब बालेनले पक्का जित्यो । 
- बालेनले मन जितिसक्यो । 
- बालेन राजाको मान्छे हो ।
- बालेन शाहको देवत्वकरण भैसक्यो । 
आदि इत्यादि । म सञ्जालहरूमा, पत्रिकामा, लेखमा, मानिसहरूको चासो देख्छु । समालोचना भेट्छु । आलोचना पढ्छु । एकजनाले काठमाडौं, अझ सिङ्गो देशमा भूकम्प मच्चाएको छ । अरूलाई ‘ऊ’ पछाडिको पर्याय बुझ्नु आवश्यक छ । उनी एकजनाको पछाडि केही जना छन् । केही जनाको पछाडि धेरै जना छन् । बालेन शाह यी धेरै जना हुन् । उनी अबको पुस्ताको साँचो हुन् । उत्तर हुन्, आवाज हुन्, र स्वयंमा प्रश्न पनि हुन् । 

कसैले भनिरहेका छन्, ‘जुन युवापुस्ता माइतीघर मण्डलमा उभिएर आफ्नो निष्पक्ष अभिव्यक्ति दिइरहेका छन्, आवाज उठाइरहेका छन्, त्यो मण्डलको धरातल, इतिहास बुझ्न जरुरी छ । योगदानलाई सम्मान गर्न जरुरी छ ।’ 

अवश्य पनि छ । त्यो धरातल एउटा स्वतन्त्रताको प्रतीक हो । त्यो समयका हजारौं युवाहरूले (जनताहरूले) खडा गरेको विम्ब हो । यो युवापुस्ताले टेक्ने भनेकै त्यही धरातलमै हो । अन्त कहाँ टेक्नु ? कि हामी पनि त्यो समयमा जन्मनु पर्थ्यो ? कि हामीले पञ्चलाई लखेटेनौँ, माओवादी द्वन्द्व भोगेनौँ ? कुनै पनि बाबुले आफ्नो सन्तानलाई ‘तँ मेरो घरमा जन्मेको होस्, तैँले बनाएको घर होइन यो’ भनेर दुर्व्यवहार गर्न पाउँदैन । तर, म मान्छु, यो खडा गरिएको धरातललाई युवाहरूले अनन्तसम्म उभ्याउन भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने कुरो त विधिवत् छँदै छ नि । हामी यो धरातल मास्न पनि आएका होइनौँ नि । 

पुन: राजनीतिक दलहरूको आरोप–प्रत्यारोपको समयमा, उनीहरूले जनतालाई कुन नजरले हेरेका छन् भन्‍ने कुरो पनि त प्रस्ट भइरहेकै छ । गठबन्धनकै उदाहरण दिने हो भने यो कुरो बुझ्न कुनै आइक्यू चाहिँदैन । उनीहरू जनतालाई कांग्रेस, एमाले, माओवादी, समाजवादी र अन्य दलको बाहेक अरु देख्दैनन् । जनतालाई उनीहरू दलको कार्यकर्ता र चम्चा बढी देखिरहेका छन् । यो अभिव्यक्ति राजधानीका मेयर प्रत्यासी ‘स्थापित’को हकमा पनि लागू हुन्छ । उनी भनिरहेकै छन्, ‘मेरो कोर एरिया आउनै बाँकी छ ।’ 

किन बाँकी छ ? किन ‘कोर’ र ‘बफर एरिया’ भयो ? के त्यहाँ उनले बढ्ता ख्याति कमाएका होलान् ? के त्यहाँ बढ्ता विकास गरे होलान् ? किन ? किनभने ‘जनता (भोटर) नातावादमा विश्वास राख्छ । जनता कार्यकर्तावादमा विश्वास राख्छ । चिनजानमा विश्वास राख्छ । ऊ कि मेरो हो, कि अरुको हो । ऊ कि मेरो जातको हो अन्य धर्मको । ऊ कि रैथाने हो, कि तराईको हो । ऊ कि त मेरो गुलाम हो, कि अर्काको । ऊ स्वतन्त्र छैन ।’ 

दलबाट आएकी सुनिता डङ्गोल हुन् वा स्वतन्त्र बालेन शाह, वा अटेरी अभियानका अन्य युवाहरू; उनीहरू पनि नयाँ पुस्ताका लागि धरातल बनाउन चाहन्छन् । नत्र त यी माइतीघर मण्डलहरू के थाह, भविष्यमा इतिहास बन्‍न के बेर ?

आखिर कुरो यही नै हो । यो जनता, कर्मचारी, सञ्चारकर्मी सबैमा लागू हुन्छ । दलहरू हामीलाई यसरी नै सोच्छन् । जस्तो कि कोही भनिरहेछ, गठबन्धनका कांग्रेसीहरूले धोका दिए । कि भोटर जति सबै कांग्रेस हुन्, प्रजातन्त्रमा विश्वास राख्नेले फरक मत नै राख्न पाउँदैन ? कि सबै ख्वामितकै पाउमा दण्डवत् पर्न पर्‍यो । 
उफ्फ ! यो रामलील । मलाई यस्तोमा रामायणको श्लोक याद आयो ! हनुमान उवाच :
‘हे माता म त दास हुँ हजुरको राम्का हुकुम्ले गरी । 
आयाको छु हजुरका खबरमा गम्भिर् समुद्रै तरी ।’

हनुमान अष्ट चिरञ्जीवीमध्येका एक हुन् । यो युगमा हनुमान भेट्टाउन गाह्रो नहोला । तर सत्यको मार्गमा लाग्ने विभीषण प्रशस्तै भेटिनेछन् । तर यो आरोप, प्रत्यारोप, व्यंग्य, सार्क्याजम आदिमा म मेरो मनोवेग समेट्न चाहन्‍नँ । 

यो शताब्दी विज्ञान प्रविधिले गर्दा पहिलेभन्दा भिन्‍न छ । माध्यमहरू नयाँ छन्, नौलो छन् । पुस्ता त्यस्तै नयाँ विकासक्रम चाहन्छ, कार्यसम्पादन चाहन्छ । सिद्धान्तभन्दा माथि विकास रोज्छ । उनीहरू कुनै सस्तो ट्रेन्डका पछि लागेका होइनन् । जति अरू पुस्ता आजित छन्, दु:खी छन्, युवा झन् धेरै छन्, किनकि उनीहरूलाई पहिलेको पुस्ताभन्दा धेरै बाँच्नु छ । ब्रेन ड्रेन, यानकि लाखौं युवा विदेशियो, त्यही भएरै देश उँभो लाग्न सकेन भन्‍ने तर युवाको राजनीति प्रवेशलाई कलिलो ठेट्नाको मजाकसँग अब पनि दाँज्न मिल्दैन ।

यी युवाहरू पढेका छन् । यी युवाहरूको रेमिटेन्सले देश चलाउने होइन, युवाहरूलाई देश चलाउन कहिले दिने ? यी युवाहरूलाई साना मरिनको (फिनल्यान्डकी प्रम) उमेर थाहा छ । मार्क हटको (नेदरल्यान्डको प्रम) सरलता देखेका छन् । केजरीवालको निर्भीकता बुझेका छन् । उनीहरूलाई थाहा छ, ट्रम्प जस्तो शासकको अन्त्य कसरी गर्नुपर्छ भनेर । उनीहरूलाई श्रीलंकाको अर्थतन्त्रले सताएको छ । युवाहरू चाहन्छन्, उनीहरूको नेतृत्वकर्ता मार्केल जस्तै शालीन होस्, ओबामा जस्तै निपुण होस् । मदन, बीपी, गणेशमानको व्यापारीकरणले आजित भइसकेका उनीहरू अब चेतनाको ढोका ढक्ढक्याउँदै छन् ।

कसैले कहीँबाट सुरुवात त गर्नुपर्‍यो, उनीहरू सुरुवात खोज्दै छन् । उनीहरू मुख्य दललाई भन्दै छन्, ‘अब त सुध्रिऊँ ! नत्र भने ?’ नत्र भने चिसो पानीले नुहाउने अवस्था अब पनि आउनेछैन । अब त्यो अवस्था नल्याउनका लागि विज्ञ, सञ्चारकर्मी, पत्रकार, कर्मचारी, समाजसेवी, नागरिक समाज सबैको हात अनिवार्य छ । ‘के के न गर्छु भन्थिस्, बल्ल खाइस्,’ भन्‍ने समय अब छैन । नत्र युवा एक्लै चल्न पनि तयार छन् भन्‍ने त बालेन शाहले प्रस्ट पारिसके । रवीन्द्रनाथ टागोरले पक्कै पनि उनलाई जग्जगाएका छन् : 
‘जोदी तोर डाक सुने केउ ना आसे
तोबे एकला चलो रे  ।’ 
र अन्त्यमा, भूपी उवाच :
‘अंशैबण्डा गर्ने हो भने पनि यो देशको एक करोड
टुक्राहरूमध्ये एउटा टुक्रामाथि
मेरो पनि छाप्रो हुनेछ ।’

त्यसैले यो देश जत्तिको अरूको हो । त्यत्तिको युवाहरूको पनि हो । त्यो हकका लागि लडेका त्यो पुस्ताहरूले, यो पुस्तामाथि अनुदार हुनु हँुदैन । उदार भावले युवालाई राजनीतिमा स्वागत गर्नुपर्छ । निषेधको राजनीति सिकाउनु हुँदैन । कमी–कमजोरीलाई स्वीकार्न सिकाउनु पर्छ । क्षमतालाई चिनाउनु पर्छ । महत्वाकांक्षी सपनाहरूलाई भन्दा पनि सरल आवश्यकतामा डोर्याउन पर्छ । राम्रो अभिभावकको भूमिका निभाउनु पर्छ, जसरी त्यो पुस्ताले अभिभावकत्व पाएको थियो । दलबाट आएकी सुनिता डङ्गोल हुन् वा स्वतन्त्र बालेन शाह, वा अटेरी अभियानका अन्य युवाहरू; उनीहरू पनि नयाँ पुस्ताका लागि धरातल बनाउन चाहन्छन् । नत्र त यी माइतीघर मण्डलहरू के थाह, भविष्यमा इतिहास बन्‍न के बेर ?