के हो साम्यवाद ?

साम्यवाद, राजनीतिक र आर्थिक सिद्धान्त हो । जसले निजी सम्पत्ति र नाफामा आधारित अर्थतन्त्रलाई सार्वजनिक स्वामित्व र उत्पादनका प्रमुख साधनहरू (जस्तै, खानी, मिल र कारखानाहरू) र समाजको प्राकृतिक स्रोतहरूमा साम्प्रदायिक नियन्त्रणको साथ प्रतिस्थापन गर्ने लक्ष्य राख्छ । यसरी साम्यवाद भनेको समाजवादको एक रूप हो– यसको अधिवक्ताहरूका अनुसार एक उच्च र अधिक उन्नत रूप हो । साम्यवाद समाजवादबाट ठ्याक्कै कसरी फरक छ भन्ने कुरा लामो समयदेखि बहसको विषय बनेको छ, तर भिन्नता धेरै हदसम्म कम्युनिस्टहरूले कार्ल मार्क्सको क्रान्तिकारी समाजवादप्रतिको पालनामा निर्भर गर्दछ ।

यद्यपि साम्यवाद शब्द १८४० सम्म प्रयोगमा आएको थिएन- यो ल्याटिन कम्युनिसबाट आएको हो, जसको अर्थ ‘साझा’ वा ‘सामान्य’ हो– कम्युनिस्ट मानिने समाजको दर्शनहरू ईसापूर्व चौथो शताब्दीको रूपमा देखापरेको थियो । प्लेटोको गणतन्त्रमा वर्णन गरिएको आदर्श राज्यमा, अभिभावकहरूको शासक वर्गले सम्पूर्ण समुदायको हितको सेवा गर्न आफूलाई समर्पित गर्दछ । किनकि सामानको निजी स्वामित्वले स्वार्थलाई प्रोत्साहन गरेर मालिकहरूलाई भ्रष्ट बनाउँछ, प्लेटोले तर्क गरे ।

---

आर्थिक क्रान्ति-१८औँ शताब्दीको उत्तरार्ध र १९औँ शताब्दीको प्रारम्भिक औद्योगिक क्रान्ति-जसले आधुनिक साम्यवादका लागि प्रेरणा प्रदान गर्‍यो । यो क्रान्ति, जसले बढ्दो दुःखी श्रमिक वर्गको खर्चमा आर्थिक उत्पादकत्वमा ठूलो उपलब्धि हासिल गर्यो, मार्क्सलाई इतिहासमा प्रभुत्व जमाउने वर्ग सङ्घर्षहरू अनिवार्य रूपमा यस्तो समाजतर्फ डोर्‍याइरहेको थियो । जसमा साझा स्वामित्वको माध्यमबाट समृद्धि सबैको साझा हुनेछ भनी सोच्न उत्प्रेरित भयो ।

मार्क्सवादी साम्यवाद
कार्ल मार्क्सको जन्म जर्मन राइनल्यान्डमा यहूदी वंशका मध्यमवर्गीय परिवारमा भएको थियो । सेमिटिक–विरोधी समाजमा आत्मसात् गर्ने प्रयासमा आफ्नो धर्म त्यागेका थिए । युवाकालमा मार्क्सले बर्लिन विश्वविद्यालयमा दर्शनको अध्ययन गरे र १८४१ मा जेना विश्वविद्यालयबाट डक्टरेट प्राप्त गरे ।

मार्क्स र एंगेल्सले गरिबी, रोग र प्रारम्भिक मृत्यु भइरहेको सर्वहारा वर्ग (औद्योगिक मजदुर वर्ग) लाई सताउने कुरा पुँजीवादका लागि सामान्य थियो । तिनीहरू प्रणालीगत र संरचनात्मक समस्याहरूबाट गुज्रिरहेको थियो । जसलाई साम्यवादले पुँजीवादलाई प्रतिस्थापन गरेर मात्र समाधान गर्न सकिन्छ भनी आत्मसात् गरे ।

यस वैकल्पिक प्रणालीअन्तर्गत, औद्योगिक उत्पादनका प्रमुख साधनहरू–जस्तै खानी, मिल, कारखाना र रेलमार्गहरू सार्वजनिक स्वामित्वमा हुनेछन् र सबैको हितमा सञ्चालन हुनेछन् । मार्क्स र एंगेल्सले कम्युनिस्ट पार्टीको घोषणापत्र (१८४८) मा पुँजीवादको यो आलोचना र सम्भावित भविष्यको कम्युनिस्ट समाजको संक्षिप्त स्केच प्रस्तुत गरेका थिए । जुन उनीहरूले कम्युनिस्ट लिग भनिने कट्टरपन्थीहरूको सानो समूहको आयोगमा लेखेका थिए ।

यसबीचमा, मार्क्सले साम्यवादको सैद्धान्तिक र वैज्ञानिक आधारहरू राख्न थालेका थिए, पहिले जर्मन विचारधारामा (लिखित १८४५–४६, प्रकाशित १९३२) र पछि दास क्यापिटल (१८६७, क्यापिटल) मा । उनको सिद्धान्तका तीनवटा मुख्य पक्ष छन् ः पहिलो, इतिहासको भौतिकवादी अवधारणा, दोस्रो, पुँजीवाद र यसको भित्री कार्यशैलीको आलोचना र तेस्रो, पुँजीवादको क्रान्तिकारी पतन र यसको अन्ततः साम्यवादद्वारा प्रतिस्थापनको विवरण ।

लेनिनको क्रान्तिकारी साम्यवाद
२० औं शताब्दीको प्रारम्भमा रूस मार्क्सले भविष्यवाणी गरेको सर्वहारा क्रान्तिको लागि असम्भव परिवेश थियो । रुसको अर्थतन्त्र मुख्यतया कृषि थियो, कारखानाहरू थोरै, अक्षम थिए, र औद्योगिक सर्वहारा सानो थियो । धेरैजसो रूसीहरू किसानहरू थिए । जसले धनी कुलीनहरूको स्वामित्वमा रहेको जमिन खेती गर्थे । रुस, पुँजीवादभन्दा सामन्तवाद नजिक थियो । तथापि, ग्रामीण इलाकामा बढ्दो असन्तुष्टि थियो, र लेनिनको रुसी सामाजिक–प्रजातान्त्रिक मजदुर पार्टीले त्यो असन्तुष्टिलाई निरंकुश जारवादी शासनलाई हटाउने र त्यसको स्थानमा आमूल भिन्न आर्थिक र राजनीतिक प्रणाली ल्याउने अवसर देख्यो ।

जनसमुदायलाई क्रान्तिमा डोर्‍याउन र त्यसपछिको समाजवादी मजदुर राज्य स्थापना गर्ने हो भने कडा अनुशासन आवश्यक थियो, लेनिनले भने । छोटकरीमा, सर्वहारा वर्गको क्रान्तिकारी अधिनायकत्व सर्वहारा वर्गको नाममा कम्युनिस्ट पार्टीको अधिनायकत्व हुनुपर्थ्यो ।

दोस्रो र निकटसँग सम्बन्धित परिवर्तन लेनिनको साम्राज्यवाद, पुँजीवादको उच्चतम चरण (१९१६) मा देखा पर्दछ । जसमा उनले जर्मनी र बेलायत जस्ता उन्नत पुँजीवादी देशहरूमा कम्युनिस्ट क्रान्ति सुरु हुने छैन भनेर संकेत गरे किनभने त्यहाँका मजदुरहरू सुधार विचारधारा ‘व्यापार क्रान्तिकारी वर्गीय चेतनाको सट्टा संघ चेतना । उनले तर्क गरे किनभने मजदुरहरूको सबैभन्दा प्रत्यक्ष र क्रूर शोषण बेलायत जस्ता साम्राज्यवादी राष्ट्रहरूको उपनिवेशहरूमा सरेको थियो । पूँजीपतिहरूले यी उपनिवेशहरूमा उपलब्ध सस्तो कच्चा पदार्थ र श्रमबाट ‘सुपर नाफा’ कटनी गरे र यसरी थोरै बढी ज्याला, छोटो कामको हप्ता र अन्य सुधारहरूमा घरमा कामदारहरूलाई ‘घूस’ दिन सक्षम भए । 

स्टालिनवाद
सन् १९२४ मा लेनिनको मृत्युले जोसेफ स्टालिन, लियोन ट्रोत्स्की र निकोले बुखारिनलाई अखिल रुसी कम्युनिस्ट पार्टीको नेताको रूपमा छोड्यो । आफ्नो मृत्यु हुनुअघि, लेनिनले आफ्नो पार्टीका साथीहरूलाई स्टालिनको महत्वाकांक्षाबाट सावधान रहन चेतावनी दिए । 

मार्क्सवाद–लेनिनवादको भिन्नताको रूपमा, स्टालिनवादका तीन मुख्य विशेषताहरू थिए । स्टालिनले पछ्याउन चाहेको लगभग कुनै पनि कार्यको औचित्य प्रमाणित गर्ने तरिकाको रूपमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादमा यसको निर्भरता पहिलो थियो ।

स्टालिनवादको दोस्रो विशेषता भनेको यसको व्यक्तित्वको पन्थ थियो । जहाँ लेनिनले मजदुरहरू झूटो चेतनाबाट पीडित छन् र त्यसैले उनीहरूलाई मार्गनिर्देशन गर्न एक अग्रगामी पार्टीको आवश्यकता रहेको दाबी गरेका थिए । स्टालिनले भने कि कम्युनिस्ट पार्टी आफैं झूटा चेतना पीडित छ । 

स्टालिनवादको तेस्रो विशेषता भनेको ‘एउटै देशमा समाजवाद’को विचार थियो । सोभियत कृषिको सामूहिककरण सुरु गरे, र द्रुत, जबर्जस्ती औद्योगिकीकरणको राष्ट्रिय कार्यक्रम सुरु गरे । विशेष गरी, उनले सोभियत संघलाई चाँडै र आवश्यक परेमा निर्ममतापूर्वक मुख्य रूपमा कृषि प्रधान राष्ट्रबाट उन्नत औद्योगिक शक्तिमा रूपान्तरण गर्नुपर्नेमा जोड दिए । सामूहिकीकरणको क्रममा, लाखौं कुलकहरू, वा समृद्ध किसानहरू आफ्नो खेतीबाट वञ्चित भए र ठूलो सामूहिक खेतीमा श्रम गर्न बाध्य भए । १९३२/३३ मा युक्रेनमा भोकमरीसहितको परिणामस्वरूप खाद्यान्न अभावमा, लाखौं मानिसहरू भोकमरीमा परे, र धेरै कुपोषण र रोगबाट पीडित भए ।

चिनियाँ साम्यवाद
जनवादी गणतन्त्र चीन एक मात्र विश्वव्यापी महाशक्ति हो । जुन अझै पनि कम्युनिस्ट पार्टी, चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी (सीसीपी) द्वारा १९४९ मा कम्युनिस्टहरू सत्तामा आएदेखि नै छ । यद्यपि, साम्यवादको आधिकारिक चिनियाँ संस्करण–माओवाद मार्क्सको मौलिक दर्शनबाट धेरै टाढाको कुरा हो ।

जनवादी गणतन्त्रका संस्थापक र चीनको पहिलो कम्युनिस्ट नेता माओत्सेतुङले चिनियाँ अवस्था अनुरूप मार्क्सवादी सिद्धान्त र कम्युनिस्ट अभ्यासलाई ‘रचनात्मक रूपमा’ परिमार्जन गरेको दाबी गरे । पहिलो, उनले चिनियाँ ‘पछाडीपन’को व्याख्या गर्न र मार्क्सले श्रमिक क्रान्तिलाई उत्प्रेरित गर्नका लागि आवश्यक पर्ने ठूलो औद्योगिक सर्वहाराविना गरिब कृषि समाजमा क्रान्तिलाई जायज ठहराउन लेनिनको साम्राज्यवादको सिद्धान्तलाई आह्वान गरे । 

दोस्रो, माओले मार्क्सको सिद्धान्तका मुख्य अवधारणाहरूलाई पुनः परिभाषित वा प्रतिस्थापन गरे । सबैभन्दा उल्लेखनीय कुरा के हो भने, उनले पुँजीवादी शासक वर्गद्वारा शोषित औद्योगिक मजदूरी मजदुरहरूको सर्वहारा ‘वर्ग’को मार्क्सवादी अवधारणालाई संयुक्त राज्य अमेरिका जस्ता पुँजीवादी देशहरूद्वारा शोषित कृषि किसानहरूको सर्वहारा ‘राष्ट्र’को विचारले प्रतिस्थापन गरे ।

माओले सस्तो श्रम र कच्चा पदार्थका विदेशी स्रोतहरू काट्नका लागि पूँजीवादी देशहरूलाई घेरेर राष्ट्रिय मुक्तिको लडाइँ गर्ने सर्वहारा राष्ट्रहरूको परिकल्पना गरेका थिए, जसले गर्दा पुँजीवादी देशहरूलाई तिनीहरूको अर्थतन्त्रको जीवन रगतको रूपमा निरन्तर विस्तार भइरहेको राजस्वबाट वञ्चित गरे ।

१९७६ मा माओको मृत्युपछि, चिनियाँ कम्युनिस्ट नेतृत्वले अर्थतन्त्रमा सीमित मुक्त बजार सुधारहरू प्रयोग गर्न थाले तर राजनीतिक असहमतिलाई कडा ढक्कन राख्न जारी राख्यो । ती नीति परिवर्तनहरू, जसमा चिनियाँ अर्थतन्त्रलाई विदेशी लगानीका लागि नियन्त्रित रूपमा खोल्ने र पारिवारिक खेतीको पक्षमा सामूहिक कृषिको क्रमशः परित्यागले १९८० को दशकमा सुरु भएको चीनको कीर्तिमान आर्थिक वृद्धिमा योगदान पुर्‍यायो ।

आजको साम्यवाद
पुँजीवादी बजार अर्थतन्त्रमा सङ्क्रमणबाट उत्पन्न कठिनाइहरू र विस्थापनहरूको बावजुद, रूस र पूर्व सोभियत गणतन्त्रहरूले कम्युनिस्ट शासन पुनर्स्थापित गर्ने सम्भावना छैन । रुसी संघको कम्युनिस्ट पार्टी, सीपीएसयूको उत्तराधिकारी, केही अनुयायीहरूलाई आकर्षित गर्दछ, तर यसको विचारधारा क्रान्तिकारीभन्दा सुधारवादी छ ।

यसको मुख्य उद्देश्य बजार अर्थतन्त्रमा निरन्तर र कहिलेकाहीँ पीडादायी सङ्क्रमणलाई सहज बनाउनु र यसको अधिक स्पष्ट रूपमा असमानतावादी पक्षहरूलाई कम गर्ने प्रयास गर्नु हो जस्तो देखिन्छ । चीनमा, माओवादलाई ओठ सेवा दिइन्छ तर अब व्यवहारमा ल्याइँदैन ।

केही ठूला उद्योगहरू अझै पनि राज्यको स्वामित्वमा छन्, तर प्रवृत्ति निजीकरण र विकेन्द्रीकृत बजार अर्थतन्त्रतर्फ स्पष्ट रूपमा छ । चीन अहिले पूर्ण पुँजीवादी अर्थतन्त्रको कगारमा छ । यसले स्वतन्त्र बजार र प्रजातन्त्रलाई जोड्न सकिन्छ वा एउटाले अर्कोलाई बुझाउँछ भन्ने प्रश्न उठाउँछ । सन् १९८९ मा तियानमेन स्क्वायरमा प्रजातन्त्र समर्थक विद्यार्थी प्रदर्शनको दमनले स्पष्ट पारेकोले सीसीपीले अझै पनि कुनै विरोध गरेको छैन ।

माओको मार्क्सवाद–लेनिनवादको संस्करण एसियाका अन्यत्र, विशेष गरी नेपालमा सक्रिय तर अस्पष्ट शक्ति बनेको छ । एक दशकको सशस्त्र सङ्घर्षपछि माओवादीहरू सन् २००६ मा हतियार समात्न र नेपालको संविधान पुनर्लेखन गर्नको लागि सभा चयन गर्न राष्ट्रिय निर्वाचनमा भाग लिन सहमत भए । बहुदलीय प्रजातन्त्र र मिश्रित अर्थतन्त्रप्रति प्रतिबद्ध रहेको दाबी गर्दै, माओवादीहरू २००८ को चुनावबाट विधानसभाको सबैभन्दा ठूलो पार्टीको रूपमा उभिएको थियो– हालैका वर्षहरूको व्यावहारिक सीसीपीसँग मिल्दोजुल्दो रहेको पार्टी २० औंका माओवादी क्रान्तिकारीहरूसँग मिल्दोजुल्दो देखिन्छ ।

यसैबीच, पुरानो सोभियत शैलीको साम्यवादको अन्तिम गढ उत्तर कोरिया एक पृथक् र दमनकारी शासन हो । लामो समयदेखि सोभियत प्रायोजन र सब्सिडीबाट वञ्चित, क्युबा र भियतनामले कूटनीतिक रूपमा आफ्नो बढ्दो बजार–उन्मुख अर्थतन्त्रहरूमा विदेशी लगानी खोज्दै आएका छन्, तर राजनीतिक रूपमा दुवै एकल–पार्टी कम्युनिस्ट राज्यहरू छन् ।

आज सोभियत शैलीको साम्यवाद, यसको कमान्ड अर्थतन्त्र र माथिल्लो तहको नोकरशाही योजनाको साथ, समाप्त भएको छ । त्यस प्रकारको शासन मार्क्सको साम्यवादको अवधारणासँग मेल खान्छ कि थिएन भन्ने शंका छ । मार्क्सवादी ढाँचामा कम्युनिस्ट समाज निर्माण गर्न नयाँ आन्दोलनको नेतृत्व कसैले गर्छ कि गर्दैन त्यो भने हेर्न बाँकी नै छ ।
(काठमाडौँ स्कुल अफ लमा बिएएलएलबी अध्ययनरत)