पोखरेलीको प्यास मेटाएको बालधारा संकटमा

पोखरा - एक सय वर्षअघि पोखराका स्थानीय पानी कै लागि सयौं मिटर हिड्नुपथ्र्यो । वि.सं. १९५५मा बनेको नालामुखको ढुंगे धारा बाहेक अन्य स्थानमा पानीको मुहान थिएन् । उतिबेला पोखराको पुरानो बजार मानिएको भैरवटोल, तेर्सापट्टी, नालाको मुख लगायतका विभिन्न स्थानबाट धारापानी, लक्ष्मीधारा, फिर्केसम्म पानी भर्न जान्थे । पानी लिनका लागि मुख्य बजार छोडेर गएपछि बाँकी जँगल, झाडीको बाटो हिड्नु पथ्र्यो । जँगली जनावरको निकै डर थियो । महिला, केटाकेहीहरुलाई त झनै सकस थियो, उ बेला । 

पानी कै लागि संघर्ष खेपेका पोखरेलीका लागि वि.सं. १९७७ पछि भने एकाएक खुसी दिन सुरु भए । तत्कालीन समयका सैनिक कमाण्डर इन चिफ बबर शमशेर राणाले पोखरामा धारा बनाइदिए । उनका छोरा बालनरसिंह राणाको १४ वर्षको उमेरमा मृत्यु भएको थियो । उनै बबर शमशेरले छोरोको सम्झनामा १४ वटा धारा निर्माण गरेका हुन् । उनले बेलायत गएर खानेपानीको योजना बनाएको संस्कृतविद् अष्टमान प्रधानाङ्गले बताए । ‘छोराको मृत्युपछि स्थानीयले खानेपानीको बारेमा सुझाएपछि बबर शमशेर बेलायत गएछ,’ उनले भने, ‘बेलायतबाट नै खानेपानीको इन्जिनियरहरु, धारा, पाइप बेलायतबाटै ल्याएका हो ।’ सामान र इन्जिनियर ल्याएपछि कृतिपुर बाघभैरवका पलम्बर बैकुण्ठलाल श्रेष्ठ पोखरा झिकाएर योजना सफल बनाएको उनी बताउँछन् । अहिलेको पोखरा ५ धारापानीका दुई वटा ट्याङ्की बनाएर पोखराको १४ स्थानमा बालधारा निर्माण गरेर पोखरेलीलाई पानी खुवाएको प्रधानाङ्गले सम्झिए । 

पोखरेलीको तिर्खा मेटाएको बालधारा अहिले जीर्ण अवस्थामा छन् । १४ स्थानमा बनाइएका र इतिहास बोकेको धारा नष्ट हुने अवस्थामा छन् । केही धाराको अवशेष मात्र बाँकी रहने अवस्था रहेको प्रधानाङ्ग बताउँछन् । त्यो बेला पोखरा १ को बागबजार चोक, वडा नम्बर २ विन्दावासिनी परिसर, मोहरिया टोल, भीमसेन टोल, भैरव टोल, नालाको मुख, तेर्सापट्टी, पालिखेचोक, शोभाभगवती मन्दिर, सिद्धार्थचोक, गैह्रापाटन चोक, सिमल चौर, र रानीपौवा (पुरानो धारा) मा बालधारा बनेको थिए । ती मध्ये केही जीर्ण छन् भने केहीको अस्तित्व मेटिसकेको उनी बताउँछन् । पोखरामा पहिलोपटक फलामको पाइपबाट पानी ल्याएर सार्वजनिक कलधारा निर्माण भएको स्थानीयको दाबी छ । 

इतिहास बोकेका बालधाराहरु संरक्षणमा धेरैको ध्यान नगए पनि केही टोल विकास संस्था र व्याक्तिहरुले चासो देखाएका छन् । बालधारा बनेको सय वर्ष पुगेको अवसरमा स्थानीय सुनिल उलकको संयोजकत्वमा ‘बालधारा संरक्षण अभियान समिति’ गठन भएको थियो । जसमा राजन श्रेष्ठ, सूर्य क्षेत्री, विष्णुहरी अधिकारी सदस्य थिए । समितिले प्रभावकारी रुपमा काम भने गर्न सकेन् । संरक्षणका लागि सम्बन्धित निकायबाट सकारात्मक प्रतिक्रिया वा सहयोग नआएको समितिको गुनासो छ । आर्थिक स्रोत र आवश्यक सरकारी समन्वय अभावकै कारण काम रोकिएको संयोजक उलकले बताए । 

संयोजक उलक कै सल्लाह र सहयोगमा मोहरिया टोल भैरव टोल विकास संस्थाले बालधारा संरक्षण अभियान अघि बढाएको छ । सरकारी तवरबाट सहयोग नआउने भएपछि आफूहरु संरक्षण अभियानमा जुटेको भैरवटोल बालधारा संरक्षण समितिका संयोजक बिकल बड्गामीले जानकारी दिए । वडा नम्बर २ बाट सहयोगको आश्वासन आएपनि स्थानीयको सहयोग र सक्रियतामा काम अघि बढेको उनले बताए । धारा दुरुस्तै राखेर छेउछाउमा ढुंगे धारा थप गरी आकर्षक बनाउने काम भइरहेको बडगामीको भनाइ थियो । ‘धारा संरक्षण गर्न हामीले संघ, प्रदेश, महानगरपालिका र वडालाई पत्र बुझाएका थियौं, सहयोग आएन् वडाध्यक्ष ज्यूले दिन्छु भन्नु भएको छ,’ उनले भने, ‘अहिलेसम्म करिब २ लाख खर्च भइसकेको छ, सबै पोखरा भन्दा बाहिर बस्ने र यहीको स्थानीयले आर्थिक सहयोग गर्नुभएको हो ।’

मोहरिया टोल र भैरव टोलभित्र रहेका इतिहास बोकेका क्षेत्रहरुको संरक्षण गर्दै निःशुल्क संग्राहयल बनाउने योजना रहेको मोहरिया टोल भैरव टोल विकास संस्थाका अध्यक्ष सबिन उदासले जानकारी दिए । ‘यहाँ विषेश गरी चाइनिज र जापानिज पर्यटकहरु आउँछन्, अन्य देशका र नेपालकै धेरै पाहुनाहरु हेर्न आउनुहुन्छ,’ उनले भने, ‘यहाँ आउने पर्यटकहरुका लागि पनि हामीले यस्ता ऐतिहासिक बस्तुहरु संरक्षण गर्न जरुरी छ ।’ बालधाराको पानी खाने मध्येको एक बताउने उनी २०६५ सालसम्म धारामा पानी आइरहेको सम्झन्छन् । सरकारले आर्थिक सहयोग नगरेपनि हौसलासम्म पनि नगरेकोमा उनको गुनासो थियो । ‘सरकारले आर्थिक सहयोग त गरेनन्, हौसलासम्म दिएको छैन्,’ उनले भने, ‘हामीले गरेको यो कामको कति धेरैले राम्रो भनेको छ तर सरकारबाट धन्यावाद पनि आएको छैन् ।’