बुद्ध दर्शनको दस्तावेज – अर्हत्

पछिल्लो समय शैलेन्द्र अधिकारीद्वारा लिखित अर्हत् उपन्यास निकै चर्चामा रहेको छ । उनको यो दोस्रो उपन्यास कृति हो । उनको पहिलो उपन्यास निर्वेद पनि निकै राम्रो र रुचाइएको उपन्यास हो । त्यसपछि उनको ब्रह्मास्त्र कथासंग्रह प्रकाशित भएको देखिन्छ ।

उनी विशेषगरी दर्शनसँग नजिक रहेर लेख्न रुचाउँछन् । दर्शनका गहिरा विषयलाई आख्यानमा ढालेर प्रस्तुत गर्नु उनको लेखकीय विशेषता हो । उनका कृतिहरुका नाम नै फरक र नौलो किसिमका हुन्छन । नाम मात्रै सुन्दा नै पढौँ पढौँ लाग्ने । त्यस्तै सुन्दर रूपमा सजिएका उनका पुस्तकहरूका आवरण हुन्छन् जुन हेर्दै नै आकर्षक लाग्ने खालका हुन्छन् ।

अर्हत् उपन्यासको पनि सुन्दर डिजाइन र आवरणले गर्दा निकै आकर्षक र लोभ लाग्ने पुस्तक बनेको छ । बुद्ध र कमलको चित्र त्यसमाथि विविध रङहरूको सुन्दर संयोजन । अर्हत् एउटा यस्तो कृति हो जुन बुद्ध धर्म र दर्शनको सिङ्गो इतिहास बोकेको छ । बुद्धसँग सम्बन्धित विभिन्न खोज र अनुसन्धान गरेर बुद्धको जीवनीलाई लेखकले आकर्षक शैलीमा आख्यानीकरण गरेका छन् । उनको लेखनीको म पहिलो उपन्यास निर्वेददेखि नै प्रशंसक हुँ ।

ओजपूर्ण भाषा, मिठासयुक्त शैली, शब्द चयनमा कुशलता, छोटा छोटा वाक्य सहजै सबैलाई प्रभावित पार्न सक्ने गरी लेख्ने उनको सामथ्र्यले उनको लेखनीलाई परिपक्व बनाएको छ । अर्हत् एउटा यस्तो पुस्तक हो जसले बुद्धको जीवनका समग्र

पक्षहरूलाई समेटेको छ । सिद्धार्थ गौतमले बुद्धत्व प्राप्त गर्नु पूर्वका र बाल्यावस्थाका कथाहरू र किशोरावस्थाका कहानीलाई मिहीन चित्रण गरी उनकै मुखारविन्दबाट सुनाइएको छ ।

प्रथम पुरुष शैलीमा लेखिएको यस उपन्यासमा बुद्धले खुद आफ्नो जीवन वृतान्त आफैँ सालिन रूपमा सुनाएका छन । बुद्ध धर्म, दर्शन, बुद्धकालीन समय, समाज र तत्कालीन अवस्थाका विविध घटना, कथा, पात्रहरूलाई तदनुसारको परिवेश, काल अनुरूपको दृश्य र काल्पनिकतामा डुबेर अधिकारीले यथार्थपरक बनाउने कोशिश गरेका छन । बुद्धले कसरी आम मानिसका दुखको निवारणका लागि सुख सयलयुक्त आफ्नो राजदरबार र सुखसयल त्यागेर वनवन भौँतारिँदै हिँडे । कठोर साधना गरे र ज्ञानको खोजीमा अनेकौँ सास्ती भोगे ती घटनाक्रमलाई जोडेर विभिन्न कथा, उपकथा र पात्रहरुको संयोजन गर्दै संवादात्मक शैलीमा सरल र सुललित तरिकाले उपन्यासकारले बुद्धगाथालाई प्रस्तुत गरेका छन् ।

अर्हत् उपन्यासले बुद्धको जीवनका घटनाहरूलाई विश्लेषण गर्दै मानवता, धर्म र त्यागको विषयमा गहिरो विचार चिन्तनको सम्प्रेषण गरेको छ । यो उपन्यास विशेष गरी बुद्धका जीवनका महत्वपूर्ण घडीहरूलाई तत्कालीन सामाजिक परिवेशअनुरुप नै चित्रण गर्न सफल भएको छ ।

सिद्धार्थ गौतमको राजमहलको जीवन, राजमोह त्याग, ध्यान र तपस्या, बुद्धत्वको प्राप्ति, धर्मोपदेश र भिक्षु सङ्घको स्थापना, धर्मप्रसार कपिलवस्तुको पतन हुँदै र महापरिनिर्वाणका विषयहरूलाई उपन्यासले आफ्नो केन्द्रीय कथ्य बनाएको छ । अर्हत् यिनै विषयहरूलाई प्रस्तुत गर्दै बुद्ध दर्शनको आभामा पिँजारिएको पाइन्छ ।

अधिकारीले बुद्धको जीवनीलाई आख्यानको रूपमा ढाल्नका लागि निकै अध्ययन, खोज र मेहनत गरेको देखिन्छ । उनले बुद्धको शताब्दीयौँ लामो कालखण्डमा छरिएर रहेको सिङ्गो इतिहासलाई केन्द्रीकृत गरेर एउटा सुन्दर र सबल कथामा समेटेर प्रस्तुत गरेका छन् । अहिलेका नयाँ पुस्ताले सहजै बुद्धको बारेमा धेरै कुराहरू पढ्न र बुझ्न सक्ने गरी. प्रस्तुत गर्नु एक हिसाबले ऐतिहासिक कार्य हो भन्न सकिन्छ ।

पाली भाषामा लेखिएका त्रिपिटक र जातक कथा सँगै बुद्ध दर्शनलाई यसरी आख्यानको स्वरूपमा ढाल्नु चुनौतीपूर्ण कार्य हो र त्यस चुनौतीलाई अधिकारीले स्वीकार गरेको देखिन्छ ।

सत्यतथ्यका आधारमा खोज र अनुसन्धान गरेर तत्कालीन समयको परिवेश सुहाउँदो पात्रानुकुल र घटना अनुकूलको दृश्यको कल्पनाको सुन्दर संयोजन अर्हत् उपन्यासमा गरिएको छ । साथै सबैले इतिहासदेखि हामीले बुद्धलाई भगवान बनाएर पुजा गर्दै आइरहेको, चमत्कार र रहस्यमय बुद्धकालीन कथाहरू सुन्दै आइरहेको अवस्थामा बुद्धलाई उनले विद्वान महामानवको रूपमा सामान्यीकरण गरेर यथार्थता प्रदान गर्न सफल भएका छन् ।

अधिकारीले यस उपन्यासमा बौद्धदर्शनका केही अत्यन्तै  महत्वपूर्ण विषयहरूलाई सरल किसिमले प्रस्तुत गरेका छन् । निर्वाण, सम्यक् दृष्टि, मध्यमार्ग र कर्मको सिद्धान्तलाई प्रमुख रूपमा उत्खनन् गरेर ती सिद्धान्तहरूको प्रभावले बुद्धको मात्र होइन, उनको जीवनसँग जोडिएका समस्त पात्रहरूको आन्तरिक सङ्घर्ष र मानसिक अवस्थालाई स्पष्ट रूपमा चित्रित गरेका छन् ।

यस उपन्यासमा प्रमुख रूपमा अर्हत्लाई सांसारिक बन्धनबाट मुक्ति प्राप्त गर्ने साधनका रुपमा लिइएको छ । जस्का लागि बुद्धले दरबार त्यागेर हिँडे, ज्ञान प्राप्त गरे र आफूले प्राप्त गरेको ज्ञानलाई जगतभरी फैलाए ।

भिक्षु सङ्घ बनाए, त्यसका नियमहरू बनाए । भिक्षुहरूले पालन गर्नुपर्ने नैतिक नियमहरूको निर्माण गरे । यी सबै विषयलाई मनन गर्दा के भन्न सकिन्छ भने अर्हत् उपन्यासमा मोक्ष प्रप्तिको अवधारणालाई पनि महत्वपूर्ण रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । अर्हत्, जुन उपन्यासको केन्द्रीय विषय बनेको छ । पात्रहरूका जीवनका उद्देश्य र सङ्घर्षहरू अर्हत् प्राप्तिको मार्गमा समाहीत बनेका छन् ।

त्यसैले यसले बौद्धदर्शनको उद्देश्य, शान्ति र अर्हत्को प्राप्तिलाई विस्तृत रूपमा चित्रित गरेको छ । यी सबै यस उपन्यासका राम्रा र सकारात्मक पक्षका रूपमा देखा परेका छन् ।उपन्यासमा केही सामान्य कमजोरीका विषयहरू पनि देखा परेका छन् । यो उपन्यास पढ्दै जाँदा कतैकतै बुद्धमा आफैँ अलिकति अहमता देखिएको हो कि भन्ने भान पर्न सक्छ । मलाई पनि प¥यो । कतैकतै प्रयोग गरिएका दुर्वोध्य र क्लिष्ट शब्दहरूको प्रयोगले सामान्य पाठकहरूलाई अलिक बुझ्न गाह्रो हुन सक्ने देखिन्छ ।

तसर्थ समग्रमा के भन्न सकिन्छ भने नवीनताको प्रयोगमा विशेष कुशलता देखाउन सक्ने शैलेन्द्र अधिकारी कृत अर्हत् उपन्यास विशेष गरी बुद्ध धर्म, बुद्धदर्शन र बुद्धको जीवनका यावत् घटनाहरूलाई सरलीकरण गरेर लेखिएको एउटा ऐतिहासिक आख्यान हो । जसको अध्ययनबाट पाठकले भरपुर साहित्यिक रसपान गरी उपन्यासका रूपमा बुद्धको बारेमा सहजै जानकारी प्राप्त गर्न सक्छन् ।

दुःखले भरिएको जीवनबाट कसरी बुद्धका उपदेश र ध्यानबाट अर्हत् प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने नै यस उपन्यासको मूल धेय हो । साहित्यको फाँटमा पछिल्लो समय विविध हिन्दु धर्म र दर्शनको बारेमा प्रशस्त आख्यानहरू प्रकाशित भइरहँदा अर्हत् बुद्ध धर्म, बुद्ध दर्शन र बुद्धको जीवनका समग्र पक्षको पाटोलाई उजागर गर्न सफल एउटा गतिलो दस्तावेज बनेको छ । लेखकलाई प्रशस्तै शुभकामना र बधाई ।

रिमा के.सी