भूकम्पबारे तपाईंलाई थाहा छ ? पृथ्वी मुनि के त्यस्तो हुन्छ, जसले पृथ्वी हल्लाउँछ ?

काठमाडौँ- गत पुस २५ गते तिब्बतको टिंगरी काउन्टीमा गएको भूकम्पले ठूलो जनधनको क्षति गरायो । भूकम्पको तीव्रता यति शक्तिशाली थियो कि नेपालदेखि भारतको उत्तरी भूभागसम्म पुरै धर्ती थरथर काँपिएको थियो । कुनै न कुनै रूपमा दक्षिण यसियाली देशहरूमा यो भूकम्पको कम्पन महसुस गरिएको थियो ।

यस भूकम्पमा हालसम्म १२६ जनाको ज्यान गएको छ भने १३० भन्दा बढी घाइते भएको चीनका सरकारी सञ्चारमाध्यमले जनाएका छन् । यस्तो घटना एउटा मात्र होइन, यस्ता धेरै घटना बाहिर आउने गर्छन् । यो प्राकृतिक प्रकोप भए पनि मनमा प्रश्न उठ्छ कि पृथ्वी किन बारम्बार काँपिरहन्छ ? यसका साथसाथै यो समाचारमा हामी यो पनि जान्नेछौं कि पृथ्वी मुनि के त्यस्तो हुन्छ, जसले पृथ्वीको सतहमा रहेका सबै कुरा हल्लाउन थाल्छ ?

खासमा पृथ्वीको बाहिरी सतह शान्त र स्थिर देखिन्छ तर भित्र सधैं अशान्ति भइरहेको हुन्छ । भौगर्भिक प्लेटहरू आपसमा ठोक्किएर वर्षेनी सयौं भूकम्प जाने गर्दछन् ।  यसबारे धेरै भूविज्ञान विशेषज्ञहरूले हाम्रो पृथ्वीमा १२ वटा टेक्टोनिक प्लेटमा रहेको जनाएका छन् । जब यी प्लेटहरू एकअर्कासँग ठोक्किन्छन्, त्यसबाट उत्सर्जित ऊर्जाले भूकम्पजस्तो विनाशकारी प्राकृतिक प्रकोप निम्त्याउँने गर्दछन् ।

प्लेटहरूको टक्करले विनास
पृथ्वी मुनि रहेका यी प्लेटहरू धेरै बिस्तारै घुमिरहेका हुन्छन्, तिनीहरू गतिवान हुन्छन्, जो एकै ठाउँमा कहिल्यै पनि बस्दैनन् । प्रत्येक वर्ष यी प्लेटहरू आफ्नो स्थानबाट ४–५ एमएम सर्छन् । यस क्रममा केही प्लेटहरू एकअर्काबाट टाढा सर्छन् र केही एकअर्काको मुनि छिर्न पुग्छन् । यो स्लाइडिङ र टक्करको प्रक्रिया को कारण भूकम्प आउने गर्दछ । 

भूकम्पको केन्द्रविन्दु भनेको पृथ्वीभित्रका चट्टानहरू फुट्ने वा ठोक्किने ठाउँ हो । यसलाई फोकस वा हाइपोसेन्टर भनिन्छ । भूकम्पको ऊर्जा यस केन्द्रबाट छालको रूपमा फैलिन्छ । जब यी तरंगहरू पृथ्वीको सतहमा पुग्छन्, कम्पन महसुस हुन्छ । यो उर्जाले सतहलाई काट्ने ठाउँलाई इपिसेन्टर भनिन्छ । यो ठाउँ भूकम्पका लागि सबैभन्दा नजिक रहेको मानिन्छ ।

पृथ्वी मुनि चट्टान किन फुट्छन् ?
पृथ्वीको संरचनालाई भारतीय–अष्ट्रेलियाली भू–भाग, उत्तर अमेरिकी भू–भाग र अफ्रिकी भू–भाग जस्ता सात ठूला भू–भागहरूमा विभाजन गरिएको छ, जसलाई हामी महादेश पनि भन्छौं । यी भूखंडहरू मुनिका चट्टानहरू अत्यधिक दबाबमा रहेका हुन्छन्। जब यो दबाब एक सीमा भन्दा बढी हुन्छ, चट्टानहरू भाँचिन्छ र वर्षौंसम्म त्यहाँ भण्डारण भइरहेको ऊर्जा जारी हुन्छ।

पृथ्वीको सतह विशाल प्लेटहरू मिलेर बनेको छ, जुन महासागर र महाद्वीपहरूमा फैलिएको छ। यी तहहरू मुनि रहेका चट्टानहरू महासागरहरू मुनि भारी र महाद्वीपहरू अन्तर्गत हल्का हुन्छन् । जब चट्टान फुट्छ, यो ऊर्जा सतहमा पुग्छ र विनास निम्त्याउँछ ।

विनाशको दूरी
भूकम्पको प्रभाव यसको केन्द्र नजिकका क्षेत्रमा सबैभन्दा बढी हुन्छ । केन्द्रबाट दूरी बढ्दै जाँदा भूकम्पको तीव्रता र क्षतिको स्तर घट्दै जाने गर्दछ । यदि भूकम्पको केन्द्रबिन्दु गहिराइमा छ भने भूकम्पको प्रभाव सतहमा कम महसुस हुन्छ । तर यदि केन्द्र सतहको नजिक छ भने यसको विनासकारी प्रभाव ठूलो हुन्छ ।