निजामती सेवाका धरोहरहरूले दिएको सन्देश

प्रशासनविद् एवम् २८ औँ अमेरिकी राष्ट्रपति वुड्रो विल्सनले भनेका थिए, ‘त्यस्तो व्यक्ति मात्र निजामती कर्मचारी बन्‍न सक्छ, जो सार्वजनिक जिम्मेवारी वहन गर्न सापेक्षिक रूपमा उम्दा छ ।’ जो कुनै व्यक्ति जुन कुनै जिम्मेवारी वहन गर्न योग्य हुँदैन । रुचि, योग्यता, अनुभव र त्यसभन्दा पनि महत्वपूर्ण कामप्रतिको आन्तरिक लगावका कारण नै पेसागत विशिष्टता प्राप्त हुने हो । निजामती सेवा यसबाट अपवाद रहँदैन ।

राज्य इच्छा निर्माणमा समेत महत्वपूर्ण स्थान राख्‍ने राज्यको संस्थागत संरचना, राज्य र सर्वधारणको सम्बन्ध सूत्र, राज्यका नीति एवम् मूल्यको क्रियाशील संयन्त्र भएकाले राज्यको प्रभावकारिता निजामती सेवाको व्यावसायिक क्षमतामा भर पर्छ । आत्मअनुशासन र पेसागत सदचारमा भर पर्छ । कामप्रतिको स्वयं प्रेरणा र क्रियाशीलतमा भर पर्दछ । त्यसैले भन्‍ने गरिन्छ कुनै पनि मुलुकको शासन व्यवस्था प्रशासनले अनुमति दिए भन्दा राम्रो हुन सक्दैन, कुनै पनि मुलकको प्रगति त्यहाँको प्रशासनले अनुमति दिएभन्दा बढी हुन सक्दैन ।

योग्यताले छानिएका, अनुभवले खारिएका र प्रणालीले पत्याएका व्यक्तिहरू नै राष्ट्रसेवाका लागि निजामती सेवामा रहन्छन् । निजामती कर्मचारीमा राष्ट्रिय जिम्मेवारी ऐतिहासिक घटनाक्रमको परिणाम हो । सार्वजनिक प्रशासनलाई छुटै विषयविधा र वृत्ति अनुशासनका रूपमा लिन थालिएको दुई शताब्दी पनि भएको छैन । यसबीच राज्य प्रणालीबाट माग भएको भूमिका र निजामती सेवाको आफ्नै आर्जित क्षमताका कारण राष्ट्र निर्माण गर्ने राजनैतिक कार्यकारीको निर्देशक सिद्धान्त कार्यान्वयन गर्ने विवेकशील संयन्त्रका रूपमा यसको महत्व बढ्दो छ ।

राज्यको उदेश्‍य संस्थागत गर्ने, जनअपेक्षा कार्यान्वयन गर्ने र प्रणाली परिस्कृत गर्ने निजामति प्रशासनको निर्विकल्प साधन बन्यो । यसमा उसले उच्चताबोध गर्नु हुँदैन, न नामरहित प्रणाली बन्‍नु परेकोमा आत्मश्लाघा नै राख्नुहुन्छ । साथै के पनि भुल्नुहुन्‍न भने कामबाहेक निजामती कर्मचारीको न नाम छ, न पहिचान । कसैको माया वा आलोचना कामप्रतिको प्रतिक्रिया हो । त्यसैले ऊ कर्मचारी हो, कर्म उसको आचरण हो ।

नेपालमा निजामती सेवाको इतिहास झनै छोटो छ । थर घर, तालुकी, पजनी हुँदै योग्यता प्रणालीको चरणमा प्रवेश गरेपछि निजामती सेवाको स्वरूप विकास भएको मान्दा जम्माजम्मी छ दशकको इतिहास छ । जनरल चन्द शमशेर थापा, कुलशेखर शर्मा, दामोदर गौतम जस्ता निडर, निष्ठावान् र कुशल नेतृत्वले निजामती सेवा विकास यहासम्म आइपुगेको हो ।

कृष्णप्रसाद घिमिरे, थीरबहादुर रायमाझी, भुवनेश्वर खत्री, देवेन्द्रराज पाण्डे, वीरबहादुर शाही जस्ता अग्रजले प्रशासकीय परिपाटीमा थुप्रै उदाहरणीय इट्टा थपेर निजामती सेवा यस रूपमा आइपुगेको छ । यदुनाथ खनाल, नरकान्त अधिकारी, गोरक्षबहादुर न्हुछे प्रधान, भुवनमान सिंहलगायतले देखाएको उच्च इमानदारी नेपालको निजामती सेवाको प्रेरणास्रोत हो ।

परिवर्तनको संक्रमणमा थिलथिलएको र अस्तित्वको संकटका समय उमेश मैनाली, विमल कोइराला, रामेश्वर खनालको विज्ञता, नीति अडान र उदाहरणीयताले पनि सेवाको साख बचाउन कसरी बचाउनुपर्छ भन्‍ने शिक्षा दिएको छ । उहाहरूको निष्ठा, कर्म र पेसागत सदाचारिताले निजामती सेवाको महत्वबोध हुनसकेको हो, सेवाले संस्थागत स्वरूप लिएको हो ।

यसबीच निजामती सेवाले थुप्रै आरोह-अवरोह पार गरेको छ, घुम्टी र जंघारहरू तरेको छ । परिणामतः युग र परिवेशले मागेको जिम्मेवारी लिने सामर्थ्य र साहस भित्र्याउँदै आएको छ । राज्य व्यवस्थाको परिवर्तन, सामाजिक मूल्यवृत्तिको चाहना, शासन-प्रशासनमा आएका अवधारणा, विश्व परिवेश एवम् नागरिक भावनाको विस्तृतीकरणसंग अनुकूलित हुँदै निजामती सेवाले जीवन्त गतिशीलता आफूभित्र भित्र्याएको छ । 

प्रोफेसर जेराल्ड काइडेनले भने झै अहिले इतिहासमा कहिल्यै महसुस नगरिएको उच्च गुणस्तर, नेतृत्व क्षमता र सदाचारसहितको प्रभावकारी सरकारको माग भइरहेको छ । आन्तरिक माग मात्र होइन, बाह्य प्रणालीको दवाव पनि छ । सेवाभित्रको सनातनी सोच, शैली, संस्कार र सामर्थ्य यी माग तथा दवाव पूरा गर्न निकै अपर्याप्त छन् ।

हिजो निजामती प्रशासन इमान्दार मात्र भएपुग्थ्यो, अव इमानदारी, उपलब्धि र प्रवत्र्तन एकसाथ चाहिएको छ । महशूस गर्नसक्ने उपलव्धिका लागि सेवाग्राही अधीर छन् । परिवर्तनका स्वाद लिन अभ्यस्त छन् । हिजो ‘प्रशासन’ मात्र भएपुग्थ्यो, अव संयोजन, उत्पादन, सहउत्पादन, न्याय र परिवर्तनसँग खेल्न सक्ने सीप, स्वाभाव र क्रियाशीलता आवश्यक भएको छ । हिजो विधि बुझे पुग्थ्यो, अव प्रविधिसँग भिज्‍न नसक्ने प्रशासन काम लाग्दैन ।

हिजो राजनैतिक प्रणालीको विश्वास जितेपुग्थ्यो, अव सामाजिक सङ्केत तत्काल टिप्नसक्ने बहुसीपयुक्त निजामती सेवा चाहिएको छ । ‘अथोरिटी पावर’लाई ‘एक्सपर्ट पावर’ले विस्थापन गर्नुपरेको छ । विश्वासले जित्नु छ, सेवा र समर्पणले जित्‍नुछ । राजनीतिक प्रणालीले संकेत गरेभन्दा एककदम अघि बढेर कामप्रति आक्रामक बन्‍ने तत्परता भित्र्याउनु छ । राष्ट्रपति केनेडी वैज्ञानिकहरूलाई भनेथे रे, ‘के गर्नुपर्छ म जान्दिनँ, ‘मुन रेस’ अमेरिकाले जित्‍नुपर्छ, चन्द्रमामा पहिलो मानव पाइला अमेरिकीले टेकेको हुनुपर्छ’ । हाम्रो मुन रेस हाम्रै समृद्धिको यात्रा हो र यो युगीन अपेक्षा पूरा गर्न सामर्थ्य, साहस र प्रत्युत्पन्‍नमति चाहिएको छ । राज्य प्रणालीको आत्मा भनेकै निजामती प्रशासनको सामर्थ्य, साहस र निरन्तरको समपर्ण हो ।

निजामती कर्मचारीको न नाम छ, न पहिचान । कसैको माया वा आलोचना कामप्रतिको प्रतिक्रिया हो । त्यसैले ऊ कर्मचारी हो, कर्म उसको आचरण हो । 

नेपालको निजामती सेवाका एक आदर्श पात्र पूर्व मुख्यसचिव दामोदर गौतमले प्रशासनिक नवप्रपत्र्तनका सम्बन्धमा सचिव गाष्ठिमा भने थिए- ‘प्रशासनिक सास्तीबाट सेवग्राहीलाई उन्मुक्ति दिनु प्रशासनिक परिवर्तन हो ।’ नागरिक सेवा वितरणमा रहेका झञ्झट र ढिलासुस्तीबाट प्रशासनका सेवाग्राही, पनि सन्तुष्ट छैनन्, निर्देशक मगजका रूपमा रहेको राजनैतिक कार्यकारी पनि सन्तुष्ट छैन । भनिँदै छ, ‘प्रशासन माखेसाङ्लो’मा जकडिएको छ । 

सौदाबाजी संस्कारमा पनि देखिन थाल्यो । अनिस चोपराको सुझाव अनुसार वाराक ओवामाले गर्न खोजेको राज्यको पुनःआविष्कार हाम्रा सन्दर्भमा मिल्दैनन्, न जापान, युरोप र अस्ट्रेलियाका प्रयोगहरू हुबहु रूपमा अपनाउन सकिन्छ । हाम्रा सेवाग्राहीका समस्या र आकांक्षाको आयतन पनि सानो छ । सेवा प्रदाताले आफूलाई सेवाग्राहीसामू प्रस्तुत गर्दा परिवर्तनका अग्रणीका रूपमा प्रस्तुत गरे पुग्छ ।

सेवा वितरणका अग्रपङ्क्तिमा रहने व्यक्तिले असल सोच, असल बुझाइ र असल कार्य गरे पुग्छ । हाम्रा सन्दर्भमा प्रशासनिक सेवा भावना भावनाको जाहेरी हो, सेवाग्राहीलाई ईश्वर ठाने पुग्छ । मन, बचन र कर्मले सेवा गरे पुग्छ, जुन उसको दायित्व हो । यस्तै ससाना परिवर्तनले निजामती सेवाको गरिमा र विश्वासको पुनःस्थापना अहिलेको माग हो । यसैबाट निजामती सेवाको महत्व र अर्थवत्ता सिद्ध हुन्छ । जीवन्त प्रणाली हुनुको अर्थ यसो गर्नु निजामती कर्मचारीको व्यावसायिक कर्म र नैतिक धर्म दुवै हो । 

नेपाल अहिले युगान्तकारी परिवर्तनको क्रममा छ । अभाव, आवश्यकता र निराशाबीच सर्वसाधारणमा आशा र उत्साहको जगाउनु परेको छ । संविधान निर्माणपछि समृद्धि र रूपान्तरणको अभियान अहिलेको माग हो । समृद्धिको यात्रा निश्चित नभए युवा पुस्ताले आफ्नो भविष्यको सुनिश्चितता आफ्नो गाउँठाऊँमा देख्दैन ।

विगतका दशकहरूमा पटकपटक गुमेको अवसरका कारण समाजमा वितृष्णा, कुण्ठा र नकारात्मक भावना पनि विकास भएको छ । असीपछि जन्मिएको मिलेनिएल जेनेरेससन विकास र वृत्तिमा धैर्य सक्दैन, हुर्किंदै गरेको जिलेनिएल्सहरूको चित्त झन् कसरी बुझाउने ? स्थानीय स्रोत, सम्भावना उपयोगिता सिर्जनामा प्रयोग भएको नदेखेसम्म उनीहरूको धैर्य रहने देखिँदैन ।

निजामती प्रशासन समृद्धिको केन्द्रीय पात्र हो । यस पात्रले समृद्धिमा खरो उत्रिन केही आधारभूत पक्षमा नै सुधारको खाँचो देखिएको छ । कर्मचारीतन्त्र आत्मकेन्द्रित बन्दै छ । सेवकीय भावनाबाट विषयान्तर हुने पथमा छ । सुविधामा रमाउने कामममा लजाउने प्रवृत्ति पनि छ । गर्नभन्दा गरेको जस्तो देखाउने (लुकिङ गुड इज मोर द्यान डुइङ गुड) स्वभाव पनि हुर्किंदै छ । सेवास्थलमा विनयशीलता देखिएको छैन । विचार, आग्रह र राजनीतिप्रति प्रतिबद्ध र कामप्रति तटस्थ देखिँदै छ ।

कर्मचारीभित्र अतिवृत्तिवादी प्रवृत्ति पनि देखिएको छ । काम नै प्रेरणा हो (वर्क इज वर्सिप) भन्‍ने भावना हराउँदै छ । शक्ति र स्वार्थमा रमाउने रोग पनि देखिन थालेको छ । अनपेक्षित दबाब र प्रभाव पर्दा हुन्‍न भन्‍न सक्ने, भद्र अवज्ञा गर्नसक्ने नैतिक शक्ति पनि गुमेको छ । बारम्बारको आलोचना र अतिक्रमणबाट निराश पनि छ । आस्थाको विभाजनले समूह भावना जस्तो निजामती सेवाको भुल्नै नसकिने मूल्यमा ह्रास आएको छ ।

सीमित अवसरहरूमा अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा पनि छ । कर्मचारीले आर्जन गरेको ज्ञान, सीप र क्षमता संस्थागत तहमा नभई वैयक्तिक प्रयोजनमा उपयोग छ । प्रणालीभित्रका सीमित इमानदार प्रतिभाहरू कि डिमोरलाइज छन्, वा पलायन हुन खोज्दैछन् । आफ्‍नै सेवाग्राहीबाट निजामती सेवाले माया र ममत्व पनि पाएको छैन । अहिले देखिएका समस्या र भएका आलोचना यिनै विषयका परिणाम हुन् । 

आउँदा दिनका लागि हिजोभन्दा उम्दा प्रणाली हस्तान्तरण गर्न नसके भावी पुस्ताले धिक्कार्ने मात्र होइन, निजामती सेवाको जीवन्ततामा पनि प्रश्न देखिने छ । यसर्थ निजामती सेवाको धरोहरहरूले दिएको शिक्षा र देखाएको बाटोमा निरन्तर अग्रसर रही आफैँलाई परिवर्तनको द्योतक बनाउन स्वयं उत्साहित हुनु अहिलेको निजामती सेवाको दायित्व हो । [email protected]