पोष्टमार्टम के हो ? कस्तो अवस्थामा गरिन्छ

काठमाडौँ- पोष्टमार्टम भनेको मृतकको शवको मेडिकल जाँच हो जसको लागि उनीहरुको मृत्यु कसरी भयो भन्ने पत्ता लगाउन मदत गर्दछ । पोस्टमार्टम भने शब्द 'मृत्यु पछि' को लागि प्रयोग गरिने ल्याटिन भाषा हो। 

अङ्ग्रेजीमा, पोस्टमार्टमले मृत्यु पछि हुने परीक्षा, अनुसन्धान वा प्रक्रियालाई बुझाउँछ। पोस्टमार्टम रोग विशेषज्ञहरू (रोगको प्रकृति र कारणहरू बुझ्न विशेषज्ञ डाक्टरहरू) बाट गरिन्छ। 

---

फौजदारी कार्यविधि (संहिता) ऐन २०१७ को दफा २० मा नेपालको भूभागभित्र दुर्घटना वा आत्महत्या वा शंकास्पद मृत्यु भएमा सरकारले तिर्ने सम्पूर्ण खर्चसहित मृतकको पोस्टमार्टम गर्नुपर्ने व्यवस्था नेपाली संविधानमा उल्लेख छ। आकस्मिक र अप्राकृतिक मृत्युको अनुसन्धानको लागि जिम्मेवार कानुनी अधिकारीहरूको अनुरोधमा पोस्टमार्टम गरिन्छ र नेपालमा कानुनी अख्तियार नेपाल प्रहरी ले पाएका छन् । 

यदि कसैले कसैको हत्या गर्छ भने त्यस अवस्थामा पनि शवको पोस्टमार्टम हुन्छ । तर, कुनै पनि मृतकको पोस्टमार्टम गर्नुअघि उसको परिवारको अनुमति लिनुपर्ने हुन्छ ।

जतिसुकै आपतकालिन अवस्था भएपनि पोस्टमार्टम रातको समयमा हुँदैन । यसो गर्नुको एउटा विशेष कारण छ। कुनै पनि मृतकको मृत्यु भएको ६ देखि ८ घण्टाभित्र पोष्टमार्टम गरिसक्नुपर्ने भनिएको छ । यदि समय आठ घण्टा भन्दा बढी हुन्छ भने, मृत्युको कारण पत्ता लगाउन अलि गाह्रो हुन्छ।
किनभने आठ घण्टापछि मृत शरीरमा धेरै प्राकृतिक परिवर्तनहरू हुन थाल्छन्। त्यसैले जतिसक्दो चाँडो पोस्टमार्टम गर्न चिकित्सकहरूले सल्लाह दिन्छन्। तर, ढिलो भए पनि राति पोस्टमार्टम हुन सकेको छैन र यसको सबैभन्दा ठूलो कारण ‘कृत्रिम प्रकाश’ को प्रभाव हो ।
​
एलइडी वा ट्युबलाइटको उज्यालोमा मृत शरीरको घाउ रातो नभइ बैजनी देखिन्छ । फोरेन्सिक विज्ञानले बैजनी चोटको बारेमा कहिल्यै उल्लेख गरेको छैन। त्यस्तै, प्राकृतिक प्रकाशमा मृत व्यक्तिको जाँच गर्दा ट्युबलाइटमा देखिएको रङ भन्दा घाउको रङ फरक देखिन्छ । 

त्यसैले राति पोस्टमार्टम हुँदैन । नेपालमा सामान्यतः पोस्टमार्टमको लागि पाँच (५) चरणहरू छन्। जुन तल उल्लेख गरिएको छ:

१. बाहिरी परीक्षण

२. एक्स-रे

३. शरीरको तरल पदार्थको परीक्षण

४. मष्तिष्क परीक्षण

५. आन्तरिक परीक्षण

नेपालमा आज पनि फोरेन्सिक डाक्टर र फोरेन्सिक आस्पतालको कमि नै छ । कम्तीमा एक अस्पतालमा २ जना फोरेन्सिक डाक्टर हुनुपर्ने ठाउँमा कुनै मा त डाक्टर नै हुँदैनन् । यस्तै भएको डाक्टर पनि निजी अस्पताल र सरकारी अस्पतालमा मिलाएर काम गर्छन । नेपालमा अहिले आधिकारिक रुपमा  सात (७) वटा कलेजहरूमा फोरेन्सिक विज्ञानको विषयमा शिक्षा प्रदान गरिन्छ । नेपालमा अहिले आधिकारिक रुपमा  फोरेन्सिक विज्ञानको विषयमा शिक्षा प्रदान गरिने कलेजहरू निम्नानुसार रहेका छन् :

१.महाराजगन्ज मेडिकल क्याम्पस; महाराजगन्ज, काठमाडौं

२.बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान; धरान, सुनसरी

३.लुम्बिनी मेडिकल कलेज तथा शिक्षण अस्पताल; तानसेन, पाल्पा

४.नेशनल मेडिकल कलेज; वीरगन्ज, पर्सा

५.चिकित्सा विज्ञान स्कुल,काठमाडौं विश्वविद्यालय; धुलिखेल, काभ्रेपलाञ्चोक

६.गण्डकी मेडिकल कलेज; पोखरा लेखनाथ, कास्की

७.मणिपाल कलेज अफ मेडिकल साइन्स;पोखरा लेखनाथ, कास्की

मृत्युको आधारभूत कारण निर्धारण गर्नमा ७५ देखि ९०% चिकित्सकको सटिकता भएता पनि मृत्युको तत्काल कारण निर्धारण गर्ने सटिकता लगभग ४०% छ। यसको विपरीत, अस्पतालमा भर्ना भएका बिरामीहरूमा मृत्युको दुई तिहाइ तत्काल कारणहरू पोस्टमार्टम कम्प्युटेड टोमोग्राफी (CT) द्वारा सही रूपमा निदान गरिन्छ।

मृत्यु अनुसन्धान वा फोरेन्सिक पोस्टमार्टम मापदण्डहरू देश अनुसार फरक-फरक  छन् तर  लक्ष्य र उद्देश्यहरू मुख्य रूपमा एउटै नै रहन्छन्। हामीले न्याय र मानवताको सेवामा वर्षौंदेखि महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएका फोरेन्सिक शव परीक्षणका लागि फोरेन्सिक विशेषज्ञहरूप्रति [स्वास्थ्य सेवा टोलीका सबै सदस्यहरू, गैर-फरेन्सिक डाक्टरहरू र काम गर्ने नर्सहरू] गर्व गर्नुपर्दछ ।